» Marti dicatum. Hæc jam vulgaris opinio manavit. Capitella » memorata in ædibus Gallorum adhuc exftant, quæ in via de » Leutari ( ́ii funt fidium artifices) ante palatium Cancellariæ » funt.

"

His in partibus Ara, itemque ædes Martis erat, quod fortaffe conjectura Flaminii faveat. Ejufdem funt quæ fequun

tur.

In qua via habitant fidium artifices, proxime palatium Can» cellariæ, tempore Julii Papæ III. memini repertam fuisse sub » cella vinaria Pompeii ftatuam marmoream, palmorum quin» decim (id eft, pedum regiorum decem), in cujus collo fundaba» tur medianus murus; ita ut caput exftaret in domo vicini ejus qui fodiendo reliquam ftatuam detexerat. Hinc lis inter am»bos exoritur: nam uterque fefe ftatuæ dominum arbitrabatur. Qui ftatuam repererat, pugnabat suam effe quam inveniffet ipfe, & cujus maxima pars in ædibus effet fuis. Alter conten» debat ad fe pertinere ftatuam, cujus caput, nobilior fcilicet portio, penes fe domi effet; ex quo cujus icon effet dignofce» batur. Cum diu hac de re litigaffènt, decrevit demum impe» ritus judex ut excifum caput alter acciperet, alter vero trun» cum obtineret, atque ita finguli quæ domi tenebant impetra» rent. Miferum Pompeium: Annon fatis erat caput ipfia Ptolemæo amputatum, ut etiam marmorea ejus ftatua in fimile periculum veniret? At cum tam ftulti judicii fama ad Cardi» nalem Capo di ferro devenisset, abfciffione fuperfedere juffit, Juliumque Papam adiens rem ei denuntiavit. Tam immanem » fententiam miratus Pontifex, juffit quamprimum erui ad feque » deferri ftatuam ; &, ni labor memoria, quingentos inter par» tes dividendos nummos folvit, ftatuamque Cardinali Capo » di ferro dono obtulit. Pontifice digna fane fententia, opufque » ferreo capiti congruens, in cujus ædibus ad pontem Sixtum » ftatua confiftit.

"

Hiftoriam Pompeianæ ftatuæ ex Flaminii fchedis adtulit Martinellus in opufculo Roma ricercata infcripto; cætera ejuf dem obfervatu digniora neglexit, quæ nos jam publici juris facimus. Statua porro confpicitur hodie in ædibus Cardinalis Spadæ ad pontem Sixtum, ubi primùm a Cardinali Capo di ferro erecta eft.

Quà itur ad ecclesiam S. Andreæ de Valle, occurrunt ædes

Marchionis de Maximis, quæ familia inter antiquiffimas Urbis accenfetur. Is nos plerumque excepit perhumaniter, donoque obtulit figillum triplex argenteum Danielis cujufdam Metropolitani Patrenfis qui fæculo proximo vixit. Ædes picturis statuifque exornantur, in iis Pyrrhi regis statua, Bruti, Theophraftis & Xenocratis icones marmoreæ ab humeris, aliaque id genus bene multa. Cum primis obfervandum, exemplum picturarum fepulcri Nafoniani via Flaminia, nativis coloribus expreffum, jam pretiofius, quia poft detectum nobile maufoleum, aeris injuria primigenia illa pictura erafa deletaque fuit. Id antequam accideret, Cardinalis de Maximis picturas exprimi curavit, quales hodie in Maximianis ædibus eleganter delineatæ comparent. Sufpicitur ibidem anaglyphum pueri cujufdam equitis, cujus funus aliquot Græcis carminibus deploratur; reliquia item picturæ antiquæ ab Auguftorum ævo ad hanc ufque atatem a temporum injuria vindicatæ. Ex manufcriptis codicibus ejufdem nobiliffimi viri, varias prologorum Trogi Pompei le&tiones eruimus, fuo loco publicandas. Habet ipfe Marchio domi virum antiquariæ rei peritum Joannem Baptiftam Martinellum. In ædibus Maximorum anno 1470. cufus primo fuit Auguftinus de Civitate Dei, in fol. & anno 1471. ibidem biblia typis data, in quorum fine legitur:

Afpicis illuftris leitor quicumque libellos,

Si cupis artificum nomina noffe : lege.
Afpera ridebis cognomina Teutona forfan:
Mitiget ars mufis infcia verba virum.
Conradus Suveynhem, Arnoldus Pannartsque magiftri
Rome imprefferunt talia multa fimul.
Petrus cum fratre Francifco Maximus, ambo
Huic operi optatam contribuere domum.
MCD LXX I.

Ait autem Floravantes Martinellus in Roma facra, in eadem Maximorum domo fub Nicolao V. anno 1455. typorum artem admiratam Romam fuiffe, ab iifdem jamjam memoratis in carmine artificibus advectam. Quod fi verum effet, excitatæ typographiæ gloria Petro Schoeffer & Joanni Fuft Moguntinis eriperetur. Quod autem Martinelli fententiam fulcire videatur, anno 1461. Inftitutiones Lactantii Firmiani in Monafterio Su

blacenfi cufæ funt, quam ego editionem vidi in mufæo D. de la Thuilliere. In fine libri iftæc leguntur:

Lactantii Firmiani Inftitutiones cufe in venerabili Monafterio Sublacenfi anno 1461. antepenultima Octobris in Fol. Editio quippe illa haud dubie emissa est poftquam Romæ evulgata jam fuerat ars typographiæ; neque enim in ifto Conobio ortam quis æftimarit. Quod vero Joannes epifcopus Alerienfis in epiftola fua ad Paulum II. Pontificem, ipfi gratulatur, quia præftantiffimi characterum imprimendorum auctores SVB PAVLI SECUNDI VENETI PONTIFICATV Romæ artem exercere cœperint; id inquam, manifefto repugnat allatæ ex Lactantii edito hiftoriæ, qua fertur cufas Inftitutiones anno 1461. id eft totis tribus ante initum a Paulo Secundo pontificatum, annis. Si germana fit Sublacenfis editionis infcriptio, stare nequeunt Joannis Alerienfis dicta: quæ nonnihil adulationis præferunt. Hæc ulteriori peritorum examini permittimus. Sane quæ jam diximus, ad plura nova hac de re perveftiganda aditum parant.

Proxime iftas ædes exterorum aditu, elegantiæ caufà,frequentatur ecclefia S. Andreæ de Valle, de cujus picturis magnificisque capellis fexcenties actum.

FLAMINIUS VACCA. In platea olim di Siena, vocata, quo loco Theatini ecclefiam S. Andreæ jam exftruunt, cum » fundamenti ponendi caufâ excavarent, memini detectam fuiffe » truncam columnam ex marmore granito Athalia, quadragin » ta palmorum longitudine, fexque circiter denfitate, & fub hujufmodi mole reperta eft via antiqua lapidibus ftrata. Æstimo » fane memoratam columnam iftuc fuiffe tranfvectam, quia in » eodem plano nulla erant antiqui ædificii veftigia. Sed conti» nuata demiffius effoffione, pene in creta deprehenfa eft ingens » statuaria theca, fignum fane fuperbi antiqui ædificii. Colum» nam memoratam in varias partes exfecuerunt, ex quarum una » limen magnum oftii Ecclefiæ confectum eft.

Non procul fitæ ædes illæ Farnefianæ, decantatæ per orbem, nec minus artificis manu, quam magnificentiâ celebres. Hic ille Hercules egregie cælatus, Commodus nudus puerum geftans, hiftoria Dirces uno faxo figuris bene multis, notissima omnia. In conclavi quodam inter icones medias marmoreas,

eminet

eminet illa Caracalla; paris elegantiæ in Urbe, & fortaffis in orbe nulla : & tamen facta eft cum a priftino fplendore artes Romæ declinarent. His pro inftituto noftro miffis, ea folum proferimus quæ Flaminius recenfet, vel ipfa novitate placitura.

FLAMINIUS VACCA. Renuntiatum mihi fuit, quo tem- « pore Antonius de Sancto Gallo palatii Farnesiani fundamenta «< jaciebat, cum Paulus III. Papa Cardinalis adhuc effet, & ma- « gnam anguli partem verfus S. Hieronymum exftruxiffet, lu- « xari ac diffindi cœpiffe angulum. Tum Cardinalis Farnelius, « cujus peculio opus excitabatur, D.Antonium objurgavit, ac fi in- « confideranter egiffet. Nihil juvit Antonium quod in creta fun- «< damenta ædificii pofuiffet, nulla non arte ad ejus foliditatem « ufum. Stupens igitur ille & anxius animi, utpote artifex fum- « mus, quo caufam vitii explorare facultas effet, caveam fub an- « gulo pecuniâ propriâ confici juffit, atque eo fefe demittens in- « venit cloacam antiquam in creta ftructam latiffimamque, quæ « a campo de Flore in Tiberim tendebat. Pofthac vero an quifpiam fecure ac fidenter agat, etiamfi in ipfa creta fundamenta « jecerit.

cr

FLAMINIUS VACCA. Narrabat mihi anni multi funt « lithurgus quidam, avum fuum, qui tempore Sixti IV. vixit, « in Antoniniana vidiffe infulam marmoream figurarum pedibus truncifque corporum onuftam, atque cymbam item marmo- « ream, vectoribus, fed diruptis & mutilis, refertam ; quæ cym- « ba in infulam navigabat: ibidemque labrum ex marmore gra- « nito. Et vera certe referebat ille nam Paulus III. labrum ex « granito reperit, quod in ejus Palatio reftauratum fufpicimus. Labrum porro alterum ipfi fimile Paulus II. ab Antoniniana extulerat in plateam S. Marci. Sub hæc Cardinalis Farnefius « ipfum in plateam fuam advehi juffit, ut par cum pari consiste- « ret. Ambo igitur in Antoniniana fuerant. At cymba quorfum abierit ignoratur. Nec dubitandum, ipfam, cum diu navigaffet in aqua, in furno calcario navigandi finem feciffe. Ibidem re- « pertæ funt duæ illæ Herculis ftatuæ, quæ jam in impluvio Far- « nesiano erecta fufpiciuntur; indidemque columnam grandem « ex marmore granito eduxit Dux Cofmas, advexitque Floren- «< tiam ad plateam S. Laurentii: erectamque quo loco victoriæ « de Petro Strozzio reportatæ nuntium accepit, in memoriam «< bene geftæ rei, victoria porphyreticæ typo exornavit.

Verifimile eft Antoninum Caracallam, in memoriam victoria Britannicæ, qualis in ejus nummis exprimitur, in Thermis fuis hoc fabrile opus confeciffe, infulâque illâ marmoreâ Britanniam expreffiffe, ad quam ut navibus appulfum eft, cymba iftuc curfum dirigens repræfentabatur. Hic monere juvat ther mas Antoninianas, plerumque Antonianas a Flaminio & aliis, demtâ fyllabâ, nuncupari. Quod vitium non hodiernum eft; infcriptio quippe antiqua, de qua fuperius actum p. 149. A NTONIANA, demtâ pariter fyllabâ, præfert; videlicet, tædio repetitæ fyllabæ NI, quæ ingratum edit fonum, ademtâ alterâ, nomen detruncari vel antiquitus impetratum a confuetudine fuit.

CAPUT XIX.

DIES DECIMA SEXTA. De columna foro Trajani nova quædam. Germana ejufdem columnæ infcriptio. Periftylium interius fari Trajani. Monumenta antiqua recens eruta. Sepulcrum familia Cafennia fingulare. De templo boni Eventus. De thermis Agrippa & de hypocauftis fubterraneis. De circo Flaminio. Caftor & Pollux cum equis ubi reperti. De porticu Octavia. DIES DECIMA SEPTIMA. Semo Sancus. Singularia effoffa ad portam Portuenfem. Ecclefia S. Maria Tranftiberina. Epitaphium Quotvultdei effoffum. Labrum infigne. DIES DECIMA OCTAVA. Fani ara frequentes ad portam Aureliam. Infignia epitaphia ibidem.

D

ECIMA SEXTA DIE initium ducatur a columna Trajana, quam Senatus populufque Romanus victoriis. ejufdem Augufti infculptam undique, erexit. Interiori cochlearia fcala in faftigium afcenditur, ubi olim ftatua Trajaniurnaque cinerum ejufdem, queis fubductis fubftituta fuit ftatua S. Petri Apoftoli. Hæc trita. Sed nova præclaraque recenfet infignis fculptor.