Page images
PDF
EPUB

II. Die Kriege Caesars. Ariovist. Caesars Rheinübergänge. Feststellung des Rheins als Grenzlinie der römischgallischen Herrschaft.

III. Römische Angriffskriege gegen die Germanen. Organisation der gallischen Provinzen. Germania superior und inferior. Feldzüge des Drusus und Tiberius. Gründung des ersten Germanenreiches der Markomannen unter Marbod. Arminius' Sieg über Varus 9 n. Chr. Feldzüge des Germanicus. Beginn der Vertheidigungspolitik der Römer.

IV. Aufstand der Bataver unter Claudius Civilis 69-71, ein neues Zeichen der Unsicherheit römischer Herrschaft über die Germanen. Gründung der Grenzprovinzen Raetia, Noricum, Pannonia, Dacia.

V. Der römische Grenzwall und die Grenzgebiete. Vollendung des limes unter Hadrian. Agri decumates.

VI. Das Germanenthum im römischen Reiche. Sklavenwesen. Beginn der Germanisirung des römischen Heeres.

§ 6. Charakter, Lebensweise und Religion
der Germanen.

Dahn, Urgeschichte der germanischen und romanischen Völker I, 1881, Einleitung, Deutsche Geschichte, 1. Band, 1. Hälfte, 1883, S. 122 -82, 268-309, Gebhardt § 6, Lamprecht I S. 160-95. Eichhorn I § 13, Brunner I § 17, Schröder,§§ 3 u. 6 No. 1, v. Schulte § 7, Gengler § 13, Waitz I S. 32 flg., W. Sickel, Der Deutsche Freistaat, 1879, S. 72 flg.

I. Charakter. Nationale Tugenden und Fehler.

1. Caesar, b. G. I, 39: qui ingenti magnitudine corporum Germanos, incredibili virtute atque exercitatione in armis esse praedicabant (saepenumero sese cum his congressos ne vultum quidem atque aciem oculorum dicebant ferre potuisse).

2. Tacitus, Germ. 20: sera juvenum venus, eoque inexhausta pubertas. nec virgines festinantur: eadem juventa, similis proceritas.

3. Germ. 23: cibi simplices, agrestia poma, recens fera aut lac concretum: sine apparatu, sine blandimentis expellunt famem. adversus sitim non eadem temperantia. si indulseris ebrietati, suggerendo quantum concupiscunt, haud minus facile vitiis quam armis vincentur.

II. Lebensweise.

Kleidung, Wohnung, Speise und Trank; Beschäftigung, Gewerbe, Künste; Totenbestattung. 1. Caesar, b. G. VI, 22: agri culturae non student, marjorque pars eorum victus in lacte, caseo, carne consistit.

2. Tacitus, Germ. 27: funerum nulla ambitio. id solum observatur, ut corpora clarorum virorum certis lignis crementur. struem rogi nec vestibus nec odoribus cumulant: sua cuique arma, quorundam igni et equus adicitur. sepulcrum caespes erigit: monumentorum arduum et operosum honorem ut gravem defunctis aspernantur.

III. Religion. Nord- und südgermanische Mythologie. Einzelne Kulte. Die Götterwelt der Naturkräfte. Priesterthum.

1. Caesar, b. G. VI, 21: Germani multum ab hac consuetudine differunt. Nam neque druides habent, qui rebus divinis praesint, neque sacrificiis student. deorum numero eos solos ducunt quos cernunt et quorum aperte opibus juvantur Solem et Vulcanum et Lunam, reliquos ne fama quidem acceperunt.

2. Tacitus, Germ. 9: deorum maxime Mercurium colunt, cui certis diebus humanis quoque hostiis litare fas habent. Martem et Herculem concessis animalibus placant. pars Sueborum et Isidi sacrificat. unde causa et origo peregrino sacro parum comperi, nisi quod signum ipsum in modum liburnae figuratum docet advectam religionem. ceterum nec cohibere parietibus deos neque in ullam humani oris speciem assimulare ex magnitudine caelestium arbitrantur: lucos ac nemora consecrant deorumque nominibus appellant secretum illud quod sola reverentia vident.

10: proprium gentis equorum quoque praesagia ac monitus experiri. publice aluntur iisdem nemoribus ac lucis, candidi et nullo mortali opere contacti: quos pressos sacro curru sacerdos ac rex vel princeps civitatis comitantur hinnitusque ac fremitus observant.

§ 7. Ansiedlungen und Landwirthschaft.

Dahn, Urgeschichte, Einleitung S. 68-82, Deutsche Geschichte I, 1 S. 156-82, Gebhardt § 4, Lamprecht I S. 136-44. Eichhorn I § 14, Brunner I § 10, Schröder § 4, v. Schulte § 9, v. Amira §§ 27-32, Gierke, Das Deutsche Genossenschaftsrecht, I, 1868, S. 53 -59; v. Inama-Sternegg, Deutsche Wirthschaftsgeschichte I, 1879, S. 3-52, Wirthschaft, in Pauls Grundriss der germanischen Philologie, II, 2, X. Abschnitt, G. Hanssen, Agrarhistorische Abhandlungen, I, 1880, S. 1-98.

I. Ansiedlungen. Landtheilung nach dem Princip des

Geschlechtsverbandes.

Dorf- und Hofsystem. Gemeinde

eigenthum (Allmende) und Sondereigenthum (?).

1. Caesar, b. G. VI, 22: neque quisquam agri modum certum aut fines habet proprios, sed magistratus ac principes in annos singulos gentibus cognationibusque hominum, qui tum una coierunt, quantum et quo loco visum est agri, adtribuunt atque anno post alio transire cogunt. Vgl. auch IV, 1.

2. Tacitus, Germ. 16: nullas Germanorum populis urbes habitari satis notum est; ne pati quidem inter se junctas sedes. colunt discreti ac diversi, ut fons, ut campus, ut nemus placuit, vicos locant non in nostram morem conexis et cohaerentibus aedificiis: suam quisque domum spatio circumdat, sive adversus casus ignis remedium sive inscitia aedificandi.

II. Landwirthschaft. Feldertheilung und Anbau. Feldgraswirthschaft.

1. Tacitus, Germ. 26: agri pro numero cultorum ab universis in vices occupantur, quos mox inter se secundum dignationem partiuntur. facilitatem partiendi camporum spatia praebent: arva per annos mutant, et superest ager. nec enim cum ubertate et amplitudine soli labore contendunt, ut pomaria conserant et prata separent et hortos rigent; sola terrae seges imperatur.

2. Theil. Besondere Rechtsgeschichte.

§ 8. Die staatliche Gliederung.

Dahn, Urgeschichte I S. 86-91, Gebhardt § 4, Lamprecht I S. 145-49. Eichhorn I §§ 14a u. b, Brunner I § 16, Schröder § 4, v. Schulte § 9, Siegel § 59, v. Amira § 27, Gengler § 14; Waitz I S. 201 flg., Gierke G. R. I S. 28—45, W. Sickel, Freistaat S. 86 flg.

I. Die Völkerschaft (civitas) Grundlage des germanischen Staatswesens.

II. Der Gau (pagus) territoriale Unterabtheilung der Völkerschaft.

III. Die Hundertschaft (centena) persönlicher Verband, nicht räumlicher Bezirk.

1. Caesar, b. G. IV, 1: hi (Suebi) centum pagos habere dicuntur, ex quibus quot annis singula milia armatorum bellandi causa ex finibus educunt. reliqui, qui domi manserunt, se atque illos alunt;

hi rursus in vicem anno post in armis sunt, illi domi remanent. Sic neque agri cultura nec ratio atque usus belli intermittitur. Vgl. auch Tacitus, Germ. 39.

§ 9. Die Gliederung des Volkes.

[ocr errors]

Gebhardt § 4, Lamprecht I S. 165-70. Eichhorn I §§ 14b u. 15, Brunner I § 14, Schröder § 9, v. Schulte § 12, v. Amira §§ 33-44, Gengler § 14, Grimm S. 226-402; Waitz I S. 149 flg., Sickel, Freistaat, S. 12 flg., Ritterling, Das Priesterthum bei den Germanen i. Histor. Taschenbuch, 1888, S. 195 flg.

I. Adel (nobilis, erl).

rechte (?).

Geburtsadel, Stand und Vor

1. Tacitus, Germ. 7: reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt.

II. Freie (ingenuus, charl, frîling, baro). Volkfreie und Heermannen. Freilassung: a) öffentlich-rechtliche Form (Geschlechtsleite, manumissio per gairethinx), b) privatrechtliche Form. Wirkungen beider.

1. Tacitus, Germ. 25: liberti non multum supra servos sunt, raro aliquod momentum in domo, nunquam in civitatu, exceptis dumtaxat

iis gentibus quae regnantur. ibi enim et super ingenuos et super nobiles ascendunt: apud ceteros impares libertini libertatis argu

mentum sunt.

III. Hörige (Halbfreie, litus, lassus, aldio). Entstehungsgrund: freiwillige Unterwerfung des besiegten Volkes. Merkmale: Gebundenheit an die Scholle und Verpflichtung zu Diensten und Abgaben. Wergeld.

IV. Knechte (servus, skalk). Völlige Rechtlosigkeit. Entstehungsgründe: Kriegerische Unterwerfung, Verschuldung, freiwillige Ergebung, Verheirathung mit einer unfreien Person.

§ 10. Königthum und Fürstenthum.

Gebhardt § 4, Lamprecht I S. 122-32. Eichhorn I § 17, Brunner I § 17, Schröder §§ 5 u. 6, v. Schulte § 13, Siegel § 60, v. Amira $ 45, Gengler § 14, Waitz I S. 236-337; Sickel, Freistaat, S. 43 flg., ico flg., v. Sybel, Entstehung des Deutschen Königthums (2. Aufl.) 1881, Voss, Republik und Königthum im alten Germanien, 1885, Hoffmeister, Das Königthum im altgermanischen Staatsleben, 1886.

I. Königthum. König (rex, thiudans, Volksherrscher) in ältester Zeit nur bei ostgermanischen Völkerschaften.

Wahl. Inhalt des königlichen Amtes. Aeussere Abzeichen. Absetzbarkeit.

II. Fürstenthum. Fürst (princeps, furisto), nach dem Inhalt seines Amtes: Gaukönig.

1. Caesar b. G. VI, 23: In pace nullus est communis magistratus, sed principes regionum atque pagorum inter suos jus dicunt controversiasque minuunt.

2. Tacitus, Germ. 7: reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. nec regibus infinita aut libera potestas, et duces exemplo potius quam imperio, si prompti, si conspicui, si ante aciem agant, admiratione praesunt.

3. 11: de minoribus rebus principes consultant, de majoribus omnes, ita tamen ut ea quoque quorum penes plebem arbitrium est apud principes pertractentur.

§ 11. Die Volksversammlung.

Gebhardt § 4, Lamprecht I S. 145-49.

Eichhorn I § 14b, Brunner I§ 18, Schröder § 5, v. Schulte § 14, Gengler § 14, Waitz I S. 338 flg.; Sickel, Freistaat, S. 32 flg., Zimmermann, Die Volksversammlung der alten Deutschen, bei Brandes, Bericht über die german. Ges. II, 1863, S. 29 flg.

I. Formalien. Volksversammlung (Thing) das Hauptorgan der altgermanischen Verfassung; Hundertschaftsversammlung, Völkerschaftsthing (concilium), Stammesgemeinde (Landesthing zu Kultuszwecken). Ort und Zeit (ungebotenes und gebotenes Thing). Thingpflicht. Eröffnung. Abstimmung.

II. Die Aufgaben: Wahl des Königs, des Herzogs und der Fürsten, Beschluss über Krieg und Frieden, Rechtssprechung und Gesetzgebung, Zeugenschaft bei Wehrhaftmachung, Freilassung und Uebertragung von Eigen.

1. Tacitus, Germ. 11 (cf. zu § 10): coeunt, nisi quid fortuitum et subitum incidit, certis diebus, cum aut incohatur luna aut impletur: nam agendis rebus hoc auspicatissimum initium credunt. ut turba placuit, considunt armati. silentium per sacerdotes, quibus tum et coercendi jus est, imperatur. mox rex vel princeps, prout aetas cuique, prout nobilitas, prout decus bellorum, prout facundia est, audiuntur auctoritate suadendi magis quam jubendi potestate. si displicuit sententia, fremitu aspernantur; sin placuit, frameas concutiunt. honoratissimum assensus genus est armis laudare.

« PreviousContinue »